تلاش هاي علمي امام حسن عسكري(ع) در چه زمينه هايي بود؟
حضرت امام حسن عسكري عليه السلام با وجود همه فشارها و كنترلها و مراقبتهاي بي وقفه حكومت ظالم عباسي، يك سري فعاليتهاي سياسي، اجتماعي و علمي در جهت حفظ اسلام و تشيع و مبارزه با افكار ضد اسلامي و ضد شيعي انجام داد كه اهم كوششها و تلاشهاي علمي ـ فرهنگي آن حضرت عبارت است از:
1. تربيت شاگردان
گرچه حضرت امام حسن عسكري عليه السلام بر اثر نامساعد بودن زمان و محدوديت بسيار شديد كه حكومت عباسي اعمال مي كرد، موفق به گسترش دانش دامنه دار خود در سطح كل جامعه نشد، ولي در تربيت شاگرداني كه هر كدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشيع و رفع شبهات دشمنان شيعه نقش مهم و به سزايي داشتند، موفق گشت.
شيخ طوسي رحمه الله تعداد شاگردان آن حضرت را بيش از صد نفر ثبت كرده است(1) كه در ميان آنان چهره هاي برجسته و مردان وارسته اي، مانند: احمد بن اسحاق اشعري قمي، ابو هاشم داود بن قاسم جعفري، عبدالله بن جعفر حميري، ابو عمرو عثمان بن سعيد عَمْري (نائب خاص حضرت حجت)، علي بن جعفر، محمد بن حسن صفار و… به چشم مي خورند.(2)
2. تشويق نويسندگان
هر قلم به دست متعهد، نهايت تلاش خود را براي اطلاع رساني، هدايت و… جامعه به كار مي بندد؛ ولي تشويق از نويسنده و آثار او خستگيها را از تن او دور مي كند، و بر فعاليت او مي افزايد، و اين خود عامل توسعه علم و دانش و آگاهي در جامعه مي شود.
حضرت عسكري عليه السلام در كنار تربيت شاگردان از تشويق نويسندگان غافل نبود؛ از جمله داود بن قاسم جعفري مي گويد: كتاب «يوم و ليلة» از يونس آل يقطين را به حضرت عسكري عليه السلام عرضه داشتم. امام فرمود: «تَصْنيفُ مَنْ هذا؛ نوشته چه كسي است؟» گفتم: نوشته يونس است. آن گاه فرمود: «اَعْطاهُ اللّهُ بِكُلِّ حَرْفٍ نُورا يَوْمَ الْقِيامَةِ؛(3) خداوند در مقابل هر حرف، نوري به او در روز قيامت عطا فرمايد.»
البته سيره تمام امامان شيعه بر اين بوده كه بر نويسندگي و كتابت ترغيب و نويسندگان و قلمزنان را تشويق كنند. حضرت صادق عليه السلام به مفضل بن عمر فرمود: «اُكْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَكَ في اِخْوانِكَ، فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ كُتُبَكَ بَنيكَ، فَاِنَّهُ يَأْتي عَلَي النّاسِ زَمانُ هَرْجٍ ما يَأْنَسُونَ فيهِ اِلاّ بِكُتُبِهِمْ؛(4) دانشت را بين برادرانت بنويس و نشر بده! اگر از دنيا رفتي، فرزندانت وارث كتابهايت مي شوند. به حقيقت زمان هرج ومرجي فرا مي رسد كه مردم جز بر نوشته شان انس نمي گيرند[و توجه نمي كنند].»
و همچنين نقل شده است كه برخي آثار را خدمت حضرت عسكري عليه السلام عرضه داشتند كه درباره آن نظر دهد. حضرت فرمود: «صَحيحٌ فَاعْمَلُوا به؛(5) صحيح است بدان عمل كنيد!»
بر اثر همين تشويقها بود كه شانزده تن از شاگردان حضرت، دست به تأليف زدند و 118 عنوان كتاب، ثمره آن شد. از ميان آنها علي بن حسن فضّال 36 كتاب، محمد بن حسن صفار 35 كتاب، عبدالله بن جعفر حميري 19 كتاب، احمد بن ابراهيم 7 كتاب و هارون بن مسلم 6 كتاب دارد.(6)
و همين طور تعداد راوياني كه از آن حضرت حديث نقل نموده اند، به 106 نفر مي رسد.(7)
3. تأليف
حضرت عسكري عليه السلام علاوه بر تربيت شاگردان و تشويق نويسندگان، خود نيز دست به قلم برده و كتب و نامه هاي فراواني را براي توسعه علم و دانش و هدايت و راهنمايي جامعه از خود به يادگار گذاشته است كه به نمونه هايي اشاره مي شود:
يك. تفسير القرآن كه حسن بن خالد برادر محمد بن خالد آن را نقل كرده است. قابل يادآوري است كه امروزه كتابي با عنوان «تفسير الامام العسكري عليه السلام » موجود است كه عالمان رجال و حديث بر آن نقدها دارند و آن را غير از نوشته اصلي مي دانند.
دو. كتاب «المنقبة» كه مشتمل بر بسياري از احكام و مسائل حلال و حرام است.(8)
به جز اينها كتب ديگري نيز به آن حضرت منسوب است.(9)
سه. نامه هاي فراوان.
درزمان امام حسن عسكري عليه السلام تشيع در مناطق مختلف و شهرهاي متعددي گسترش يافته بود و شيعيان در نقاط فراواني متمركز شده بودند؛ شهرها و مناطقي، مانند: كوفه، بغداد، نيشابور، قم، آبه (آوه)، مدائن، خراسان، يمن، ري، آذربايجان، سامراء، جرجان و بصره كه از پايگاههاي شيعيان به شمار مي رفتند. در ميان اين مناطق، به دلائلي سامراء، كوفه، بغداد، قم و نيشابور از اهميت ويژه اي برخوردار بودند.(10)
حضرت براي گسترش فرهنگ تشيع، توسعه علم و دانش، و هدايت و سازندگي، نامه هاي فراواني به آن شهرها نوشته است، مانند: نامه آن حضرت به شيعيان قم و آوه كه متن آن در كتابها مضبوط است،(11) و نامه هاي فراوان حضرت به مردم مدينه،(12) و نامه اي كه امام به «ابن بابويه» نوشته، و نامه مفصلي كه حضرت خطاب به «اسحاق بن اسماعيل» و شيعيان نيشابور نوشته است.(13)
در نامه اخير، آن حضرت پس از توضيح درباره نقش امامت در هدايت امت اسلامي و تشريح ضرورت و اهميت پيروي از امامان و هشدار از سرپيچي از فرمان امام، نوشته اند: «.. اي اسحاق! تو فرستاده من نزد ابراهيم بن عبده هستي تا وي به آنچه من در نامه اي كه توسط محمد موسي نيشابوري فرستاده ام، عمل كند. تو و همه كساني كه در شهر تو هستند، موظفيد بر اساس نامه مزبور عمل كنيد.»(14)

پي نوشت
1رجال، شيخ طوسي، چاپ نجف، المكتبة الحيدرية، 1381 ه . ق ، ص 427.
2. سيره پيشوايان، مهدي پيشوايي، ص 627.
3. بحار الانوار، بيروت، ج 2، ص 150، ح 25؛ رجال النجاشي، ابوالعباس نجاشي، قم، مكتبة الداوري، 1402 ه . ق، ص 447، شماره 1208.
4. بحارالانوار، ج 2، ص 150، ح 27.
5. فلاح السائل، سيد ابن طاووس، قم، دفتر تبليغات، ص 183.
6. الذريعة الي تصانيف الشيعة، آغابزرگ تهراني، تهران، المكتبة الاسلامية، ج 3، ص 149؛ آشنايي با متون حديث، مهريزي، قم، مركز جهاني علوم اسلامي، چاپ اوّل، ص 77.
7. ر. ك: الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج 4، صص 283 ـ 297؛ آشنايي با متون حديث، مهريزي، ص 77.
8. الذريعة الي تصانيف الشيعة، ج 3، ص 149.
9. تدوين السنة، سيد محمد رضا حسيني، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، 1418 ه . ق ، ص 185.
10. حياة الامام العسكري، محمدجواد طبسي، قم، دفتر تبليغات، ص 223؛ تاريخ الشيعة، شيخ محمد حسين مظفر، مكتبة بصيرتي، ص 62، 78 و 102؛ سيره پيشوايان، ص 632.
11. معادن الحكمة في مكاتب الائمة، فيض كاشاني، ص 264.
12. بحارالانوار، ج 50، ص 317.
13. همان.
14.. اختيار معرفة الرجال، شيخ طوسي، دانشگاه مشهد، ص 575؛ بحارالانوار، ج 50، صص 219 ـ 323.
15. نور الابصار، شبلنجي، ص167؛ مناقب آل ابي طالب، ابن شهر آشوب، قم، كتابفروشي مصطفوي، ج 4، ص 425؛ داستانهاي صاحبدلان، محمدي اشتهاردي، ج 2 ـ 1، صص 119 ـ 120.
16.. بحارالانوار، ج 50، ص 370؛ فصول المهمة، ابن صباغ مالكي، چاپ قديم، صص 304 ـ 305.
17.. مناقب آل ابي طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 437؛ اثبات الهداة، حرّ عاملي، قم، مطبعة العلمية، ج 3، ص 407، شماره 32.